Dankzij een nieuwe analyse van tientallen pijlpunten kunnen onderzoekers een duidelijker beeld schetsen van de strijders die 3250 jaar geleden op het oudste bekende slagveld van Europa met elkaar streden.
De bronzen en vuurstenen pijlpunten werden geborgen in de Tollensevallei in het noordoosten van Duitsland. Onderzoekers ontdekten de site voor het eerst in 1996 toen een amateurarcheoloog een bot zag uitsteken uit een oever van de Tollenserivier.
Sindsdien hebben opgravingen 300 metaalvondsten en 12.500 botten aan het licht gebracht die toebehoorden aan ongeveer 150 personen die in 1250 v.Chr. in de strijd op de locatie zijn gevallen. De teruggevonden wapens omvatten zwaarden, houten knuppels en een reeks pijlpunten, waaronder enkele die nog steeds in de botten van de gevallenen zijn gevonden.
Er is nooit direct bewijs gevonden voor een eerdere veldslag van deze omvang. Daarom wordt de Tollensevallei beschouwd als de locatie van de oudste veldslag in Europa, aldus onderzoekers die het gebied sinds 2007 bestuderen.
Onderzoeken van de botten hebben enig inzicht in de mannen opgeleverd – allemaal jonge, sterke en bekwame krijgerssommigen met genezen wonden van eerdere schermutselingen. Maar details over wie er bij het gewelddadige conflict betrokken was, en waarom ze in zo’n bloederige strijd vochten, zijn onderzoekers al lang ontgaan.
Onderzoekers hebben op de vindplaats van de Tollensevallei een verscheidenheid aan bronzen en vuurstenen pijlpunten ontdekt. (Leif Inselmann via CNN Newsource)
Er zijn geen geschreven verslagen van de slag. Archeologen hebben daarom meer vondsten uit de vallei opgegraven. Ze hebben de goed bewaarde overblijfselen en wapens gebruikt om het verhaal achter de oude slag te reconstrueren.
Nu heeft een team van onderzoekers dat pijlpunten bestudeert die in de strijd zijn gebruikt, bewijs gevonden dat het zowel lokale groepen als een leger uit het zuiden omvatte. Deze bevindingen, zondag gepubliceerd in het tijdschrift Oudheidsuggereren dat het conflict het vroegste voorbeeld was van een interregionaal conflict in Europa — en roepen vragen op over de staat van georganiseerd, gewapend geweld duizenden jaren geleden.
“De pijlpunten zijn een soort ‘smoking gun'”, aldus hoofdauteur van de studie Leif Inselmann, onderzoeker aan de Berlin Graduate School of Ancient Studies binnen de Vrije Universiteit van Berlijn, in een verklaring. “Net als het moordwapen in een mysterie, geven ze ons een aanwijzing over de dader, de strijders van de Tollense Valley-strijd en waar ze vandaan kwamen.”
Bewijs van invasie
Eerdere ontdekkingen van buitenlandse artefacten, zoals een Boheemse bronzen bijl en een zwaard uit zuidoostelijk Centraal-Europa, en analyses van de overblijfselen hebben gesuggereerd dat buitenstaanders hebben gevochten in de Tollense Valley-slag. Maar de onderzoekers van de nieuwe studie waren nieuwsgierig naar welke aanwijzingen de pijlpunten zouden opleveren.
Toen Inselmann en zijn collega’s de pijlpunten analyseerden, realiseerden ze zich dat er geen twee identiek waren — niet bepaald schokkend voor de tijd van massaproductie. Maar de archeologen konden belangrijke verschillen in de vormen en kenmerken ontdekken die aangaven dat sommige pijlpunten niet in Mecklenburg-Vorpommern waren gemaakt, een deelstaat in het noordoosten van Duitsland waar de Tollensevallei ligt.
Inselmann verzamelde literatuur, gegevens en voorbeelden van meer dan 4.700 pijlpunten uit de Bronstijd uit Centraal-Europa en bracht in kaart waar ze vandaan kwamen, om ze vervolgens te kunnen vergelijken met de pijlpunten uit de Tollensevallei.
Volgens het onderzoek kwamen veel van deze pijlpunten overeen met de stijl van pijlpunten van andere vindplaatsen in Mecklenburg-Vorpommern. Dit suggereert dat ze lokaal zijn gemaakt en gedragen door mannen die de regio hun thuis noemden.
Maar andere pijlpunten met rechte of ruitvormige basis en zijsporen en weerhaken kwamen overeen met die uit een zuidelijke regio die nu het huidige Beieren en Moravië omvat, aldus Inselmann.
“Dit suggereert dat minstens een deel van de strijders of zelfs een complete strijdgroep die betrokken is bij de Tollensevallei afkomstig is uit een zeer verre regio”, schreef Inselmann in een e-mail.
Inselmann en zijn collega’s vermoeden dat het onwaarschijnlijk is dat de pijlpunten uit een andere regio zijn geïmporteerd om door lokale strijders te worden gebruikt. Anders zouden ze verwachten bewijs te vinden van pijlpunten in ceremoniële begrafenissen in de regio die in de Bronstijd werden beoefend.
Onderzoekers hebben de soorten verwondingen gecatalogiseerd die zijn toegebracht aan stoffelijke overschotten die in de Tollense-vallei zijn gevonden om te begrijpen hoe het conflict zich heeft ontwikkeld. (Ute Brinker via CNN Newsource)
De vonk van de oorlog
Volgens medeauteur van de studie Thomas Terberger wordt gedacht dat een verbindingsweg over de rivier de Tollense, die ongeveer 500 jaar voor de slag werd aangelegd, het beginpunt van het conflict was.
Terberger, hoogleraar aan de afdeling prehistorische en historische archeologie van de Universiteit van Göttingen in Duitsland, bestudeert de vindplaats, een 3 kilometer lang stuk van de rivier, sinds 2007.
“De verbindingsweg was waarschijnlijk onderdeel van een belangrijke handelsroute,” zei hij. “De controle over deze knelpuntsituatie zou wel eens een belangrijke reden voor het conflict kunnen zijn geweest.”
Het feit dat onderzoekers echter geen duidelijk bewijs hebben gevonden op het gebied van bronnen van rijkdom, zoals mijnen voor metaal of plekken om zout te winnen, maakt de theorie van de handelsroute minder waarschijnlijk, aldus Barry Molloy, universitair hoofddocent aan de faculteit archeologie van University College Dublin. Molloy was niet betrokken bij het onderzoek.
“Er waren veel oorzaken voor de oorlogsvoering, maar het is volgens mij waarschijnlijk dat het hier ging om een groep die politieke controle over een ander probeerde uit te oefenen – iets wat al eeuwenlang bestaat – om op systematische wijze in de loop van de tijd rijkdom te vergaren, niet alleen als plundering”, aldus Molloy in een e-mail.
De exacte omvang en oorzaak van de strijd zijn nog onbekend, maar de tot nu toe gevonden overblijfselen en wapens suggereren dat er meer dan 2000 mensen bij betrokken waren, aldus de studie. En onderzoekers geloven dat er meer menselijke botten bewaard zijn gebleven in de vallei, wat honderden slachtoffers zou kunnen vertegenwoordigen.
De 13e eeuw v.Chr. was een periode van toenemende handel en culturele uitwisseling, maar de ontdekking van bronzen pijlpunten in heel Duitsland suggereert dat er in die tijd ook een gewapend conflict ontstond.
“Deze nieuwe informatie heeft het beeld van de Bronstijd aanzienlijk veranderd, die niet zo vredig was als eerder werd gedacht,” zei Terberger. “De 13e eeuw v.Chr. zag veranderingen in begrafenisrituelen, symbolen en materiële cultuur. Ik beschouw het conflict als een teken dat dit grote transformatieproces van de Bronstijdsamenleving gepaard ging met gewelddadige conflicten. Tollense is waarschijnlijk slechts het topje van de ijsberg.”
Uit het nieuwe onderzoek blijkt ook dat er pijlwonden zijn aangetroffen op de stoffelijke overschotten die op het slagveld zijn begraven. Dit suggereert dat schilden de strijders mogelijk aan de voorkant beschermden, terwijl hun ruggen onbedekt bleven.
Het onderzoek onderstreept het belang van boogschieten op het slagveld, dat in eerdere studies naar oorlogsvoering in de Bronstijd vaak werd onderschat, aldus Molloy.
“Dit is een zeer overtuigende studie die routinematige archeologische methoden met groot effect gebruikt om inzicht te verschaffen in de aard van deze belangrijke prehistorische slagveldlocatie, met betrekking tot aspecten van acties op het slagveld en de betrokken deelnemers”, zei hij. “De auteurs maken een sterk betoog dat er ten minste twee concurrerende strijdkrachten waren en dat ze uit verschillende samenlevingen kwamen, waarbij één groep honderden kilometers had afgelegd. Dat is een cruciaal inzicht in de logistiek achter de legers die bij Tollense betrokken waren.”
Jarenlange opgravingen in de Tollensevallei in Duitsland hebben bewijs opgeleverd dat de plek 3250 jaar geleden het toneel was van het oudste slagveld van Europa. (S. Sauer via CNN Newsource)
De omvang van het conflict
De grote schaal waarop gevechten plaatsvonden, zorgt ervoor dat onderzoekers opnieuw nadenken over de sociale organisatie en oorlogsvoering tijdens de Bronstijd.
“Waren de krijgers uit de Bronstijd georganiseerd als een tribale coalitie, het gevolg of de huurlingen van een charismatische leider — een soort ‘krijgsheer’ — of zelfs het leger van een vroeg koninkrijk?” zei Inselmann.
Lange tijd beweerden onderzoekers dat het geweld in de Bronstijd een kleinschalige aangelegenheid was waarbij tientallen personen uit lokale gemeenschappen betrokken waren. Volgens Molloy ontkracht Tollense die theorie echter volledig.
“We hebben veel plekken waar we bewijs vinden van massamoord en zelfs de slachting van hele gemeenschappen”, aldus Molloy, “maar dit is de eerste keer dat de demografie van de doden bestaat uit mensen waarvan we redelijkerwijs kunnen stellen dat het krijgers waren en niet bijvoorbeeld hele families die migreerden.”
In de Bronstijd bouwden samenlevingen versterkte nederzettingen en smederijen om wapens te smeden. Tollense laat echter zien dat beide meer waren dan alleen maar machtsvertoon, zei hij.
“Tollense laat ons zien dat ze ook voor heel reële militaire doeleinden zijn gemaakt, waaronder grootschalige veldslagen waarbij legers op mars waren, vijandige gebieden binnentrokken en oorlog voerden”, aldus Molloy.
